*माहिती:*
केदारनाथ ज्योतिलिंग हे भारतातील उत्तराखंड राज्यातील रुद्रप्रयाग जिल्ह्यातील हिमालय पर्वतरांगांमध्ये वसलेले एक पवित्र हिंदू तीर्थक्षेत्र आहे. हे बारा ज्योतिलिंगांपैकी एक मानले जाते आणि भगवान शंकरांचे प्रमुख तीर्थस्थान आहे. केदारनाथ मंदिर समुद्रसपाटीपासून सुमारे 3,583 मीटर (11,755 फूट) उंचीवर आहे आणि मंदाकिनी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे मंदिर केवळ मे ते नोव्हेंबर या कालावधीत खुले असते, कारण हिवाळ्यात तीव्र हिमवृष्टीमुळे मंदिर बंद ठेवले जाते आणि पूजा-पाठ गंगोत्री येथील उखीमठ येथे केला जातो.
मंदिरातील ज्योतिलिंग स्वयंभू (स्वतः प्रकट झालेले) मानले जाते. मंदिराच्या गाभाऱ्यातील शिवलिंग त्रिकोणी आकाराचे आहे, जे भगवान शंकरांचे प्रतीक आहे. केदारनाथ हे चार धाम यात्रेपैकी एक आहे (बद्रीनाथ, केदारनाथ, गंगोत्री, यमुनोत्री) आणि पंच केदारांपैकी प्रमुख मानले जाते.
*इतिहास आणि पौराणिक कथा:*
1. *पांडवांचा संबंध:* पौराणिक कथेनुसार, महाभारत काळात पांडवांनी कुरुक्षेत्र युद्धात आपल्या बांधवांचा वध केल्यामुळे पापमुक्त होण्यासाठी भगवान शंकरांचा आश्रय घेतला. शंकरांनी पांडवांना दर्शन देण्यास नकार दिला आणि ते बैलाच्या रूपात केदारनाथ येथे लपले. भीमाने त्यांना ओळखले, परंतु शंकर जमिनीत अंतर्धान पावले. त्यांच्या पाठीचा भाग (पृष्ठभाग) केदारनाथ येथे प्रकट झाला, ज्याला आज ज्योतिलिंग म्हणून पूजले जाते. पांडवांनी येथे मंदिर बांधले आणि तपश्चर्या केली.
2. *आद्य शंकराचार्य:* असे मानले जाते की 8व्या शतकात आद्य शंकराचार्यांनी या मंदिराचा जीर्णोद्धार केला. त्यांनी केदारनाथ येथे तपश्चर्या केली आणि येथेच त्यांनी समाधी घेतली.
3. *मंदिराची रचना:* मंदिराची वास्तुकला कत्यूरी शैलीत आहे, जी प्राचीन आणि मजबूत आहे. मंदिराचे बांधकाम प्रचंड दगडांनी केले आहे, जे हिमालयातील कठोर हवामानाला तोंड देऊ शकते. 2013 मध्ये आलेल्या प्रलयकारी पूरात मंदिराला फारसे नुकसान झाले नाही, जे त्याच्या मजबूत बांधणीचे द्योतक आहे.
*महत्त्व:*
– *आध्यात्मिक:* केदारनाथ हे भक्तांसाठी मोक्ष प्राप्तीचे ठिकाण मानले जाते. येथे दर्शन घेतल्याने पापमुक्ती आणि शांती मिळते अशी श्रद्धा आहे.
– *पर्यटन:* केदारनाथ हे केवळ धार्मिक स्थळच नाही तर निसर्गरम्य ठिकाण आहे. येथील हिमालयीन सौंदर्य, मंदाकिनी नदी आणि आजूबाजूचे बर्फाच्छादित शिखरे पर्यटकांना आकर्षित करतात.
– *पंच केदार:* केदारनाथ हे पंच केदारांपैकी एक आहे, जिथे शंकराच्या शरीराचे वेगवेगळे भाग प्रकट झाले. इतर चार ठिकाणे आहेत: तुंगनाथ, रुद्रनाथ, मध्यमहेश्वर आणि कल्पेश्वर.
*प्रवास:*
– *मार्ग:* केदारनाथला पोहोचण्यासाठी गौरीकुंड येथून 16 किमीचा पायी प्रवास (ट्रेक) करावा लागतो. हेलिकॉप्टर सेवाही उपलब्ध आहे.
– *हवामान:* हिवाळ्यात मंदिर बंद असते, तर उन्हाळ्यात आणि पावसाळ्यात भक्त येथे दर्शनासाठी येतात.
*सध्याची माहिती (2025):*
केदारनाथ मंदिर 2025 मध्ये मे महिन्यात उघडले गेले आहे आणि नोव्हेंबरपर्यंत खुले राहील. मंदिर परिसरात पुनर्बांधणी आणि सुधारणा कार्य सुरू आहे, ज्यामुळे यात्रा अधिक सुलभ आणि सुरक्षित झाली आहे.
केदारनाथ हे हिंदू धर्मातील सर्वोच्च तीर्थस्थानांपैकी एक आहे, जे भक्ती आणि निसर्ग यांचा अनोखा संगम आहे.
